De zaligheid van hen die streven naar helderheid

Wonderlijk boekwerk gelezen: Het oog van de meester van Marlene van Niekerk. Zij is een Zuid-Afrikaanse schrijfster, van wie in Nederland drie titels verschenen: Agaat, Triomf, en Memorandum. In het seizoen 2007-2008, toen dit boekje verscheen, bekleedde zij de Afrika-chair van de Universiteit Utrecht. Ik ging het lezen omdat wij de afgelopen weken ter redactie diverse prachtige uitgaven als nieuwsjaarsgeschenk in de bus kregen en ik me realiseerde dat een aantal ongelezen boeken naast mijn bed tot die categorie behoren. Van vorig jaar.

Het oog van de meester is een uitwerking van de geschiedenis en de persoon van Bileam, volgens de Bijbel een 'waarzegger', in dit boek een 'helderziende'. Het is geen realistische roman, dus ik heb eerst maar eens die geschiedenis nagezocht. Het verhaal staat in het bijbelboek Numeri. Bileam had van Balak, de koning van Moab, het verzoek gekregen om het volk Israel te vervloeken, dat zijn tenten had opgezet op een vlakte bij de Dode Zee, tegen de grens van Moab aan - een deel van het huidige Jordanie.

Het verhaal luidt dat het Bileam niet lukte die vloek uit te spreken, omdat God Israel nu eenmaal gezegend had. Op alle manieren probeerde God hem te stoppen. De ezel waarop hij rijdt werd tegengehouden door een engel, en de ezel praatte tegen hem, maar Bileam zette doort Er kwamen uiteindelijk alleen maar zegeningen uit zijn mond. Onverrichterzake en onbetaald keerde Bileam met zijn ezel huiswaarts.

Het verhaal dat Van Niekerk vertelt is hoe het afloopt met een helderziende die géén succes heeft. Bileam probeert - eenmaal weer thuis - met deze geschiedenis in het reine te komen door ook als een engel aan zijn ezel te willen verschijnen. Hij draait helemaal door. Het is een fascinerende tekst, ik heb hem nu twee keer gelezen, hallucinerend bij tijd en wijle, maar ik begrijp het niet als nieuwjaarsgeschenk. Gaat het over de kunstenaar als 'helderhorende' die gek wordt van alles wat hij wel en niet hoort? Van de krachten in hem en buiten hem die hij niet beheerst? Of gaat het over de helderziende en de ezel, de meester en de drager, die elkaar wederzijds nodig hebben?

'Ezel, sla acht. Het oog van je meester is verduisterd, maar jij ziet van aangezicht tot aangezicht. Het hart van je meester is bros als kalksteen, maar jij bent zacht van binnen, zijnde vol haver en radijzen. Het geloof van je meester is klein, maar jij hoeft niet te geloven want jij bezit de kennis van mensen en engelen. Zuiver zoals alleen de kennis van ezels kan zijn, met ogen vochtig en zacht en zonder vooroordeel waarin we weerkaatst worden als we verschijnen, en oren diep en donzig die onze voetstappen opvangen terwijl we nog aarzelen op de drempel.

Gezegend zijt gij onder de ezels want jij kunt hem verlossen, zijn ogen en zijn oren verblijven in de verraderlijke moerassen van influisteringen en heilige vermoedens. Jij bent hem dat verschuldigd. Want is het niet het oog van de meester dat de ezel vet maakt?

De zaligheid van hen die streven naar helderheid is een vreselijke opgave. Ze moeten haar verwerven op kunstige wijze door aan te dikken wat zij denken dat het geval is - behalve hij die een ezel heeft zoals jij.'