'Wij schamen ons voor ons eigen, nagestreefde zelf'

Naar aanleiding van Baneke's boek over schaamte mailt Marga mij een artikel van de ethicus Frits de Lange getiteld 'Het dictaat van de zelfverbetering' dat afgelopen weekend in Trouw stond. Het gaat onder andere over depressie, volksziekte nummer 1. Voor wie dat overkomt is dat je reinste falen. De Lange verbindt het fenomeen depressie aan 'schaamtecultuur'.

Ik citeer maar wat. Waarschijnlijk is het veel teveel voor hier en weet ik het in de loop van de komende dagen/uren in te korten. Nu nog even niet. Depressie anno 2009 is volgens De Lange heel wat anders dan depressies waar Sigmund Freud het over had. 'De moderne depressie zou Freud vreemd zijn voorgekomen. Freud stuitte op de ziekte van de onverwerkte verhouding met ons verleden. De depressie van nu kijkt de andere kant uit. Niet de vroegere relatie met een strenge Vader of verstikkende Moeder, maar de onleefbare toekomst met Onszelf is haar probleem. Door de druk om zichzelf morgen weer opnieuw uit te moeten vinden, verkeert het soevereine individu in een voortdurende staat van oorlog met zichzelf.'

'Het gebod (onszelf te verbeteren) ligt niet meer buiten ons, maar is verinnerlijkt. We zijn onze eigen rechter geworden. We liggen niet meer wakker van dat we schuldig staan tegenover een wet boven ons, maar wel van ons onvermogen om aan onze eigen eisen te voldoen. Van lieverlee zijn we overgegaan van een schuld- naar een schaamtecultuur. Niet dat wij ons voor ánderen schamen; wij schamen ons voor ons eigen, nagestreefde zelf.'

'Doorgaans laten we onze zelfwaardering afhangen van wat we in de ogen van anderen waard zijn – bang voor hun oordeel. ’Statusangst’, noemt de Britse schrijver Alain de Botton dat. Maar zelfs als ons door anderen niets dan lof toe wordt gezwaaid, dan nog zijn we ongelukkig met onszelf. Meer nog dan in de veeleisende ogen van anderen, bestaan we in de oneindig ontevreden ogen van onszelf. Vandaar dat we onze doelen voortdurend bijstellen, telkens ietsje hoger, ietsje verder. Wie tevreden is met zichzelf, is een loser. ’Overtref jezelf’, is het motto waarmee jonge mensen naar de Hogeschool Rotterdam worden gelokt; met minder moet je geen genoegen willen nemen.'

'De fitnessruimte is een fraai voorbeeld van deze cultuur: een ruimte waar je met anderen samenkomt, maar alleen om er de wedstrijd met je eigen lichaam aan te gaan. Je meet je niet openlijk met de prestaties van degene naast je op de loopband, maar bespiedt heimelijk zijn performance.'

'Onze identiteit is als een SUV die alleen draait op de sterke motor van de motivatie en intussen grote hoeveelheden psychische energie als brandstof slurpt. Wie depressief wordt merkt dat dit complex het heeft begeven. Er lijkt zand in gestrooid te zijn. De socioloog Alain Ehrenberg gaf zijn boek over depressie de titel ’La fatigue d’être soi’. Depressie is de vermoeidheid die je verhindert nog langer jezelf te zijn. Niet de melancholie kenmerkt de moderne depressie, maar veeleer het wegvallen van elk vermogen tot handelen. Prozac moet je dan ook niet als een geluksmedicijn beschouwen, maar als een initiatiefpil. De nieuwe generatie antidepressiva is er niet op gericht het leven te helpen aanvaarden zoals het is. Het zijn prestatiemoleculen, die meer uit jezelf halen dan wat er lijkt in te zitten.'

Frits de Lange, 'Het dictaat van de zelfverbetering'